ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΚΗ ΚΑΙ ΕΚΚΛΗΣΙΑ
(Η εισήγηση που ακολουθεί έγινε στο Μεγάλο Αμφιθέατρο του Πανεπιστημίου Πειραιώς την 8/5/1999 στα πλαίσια μιας ημερίδας που διοργάνωσε ο Σύνδεσμος Επιστημόνων Πειραιώς, με θέμα "Βιοεπιστήμες και Νέες τεχνολογίες προς τον 21ον αιώνα").
Η παρουσίαση της σχέσης της Εκκλησίας με την πληροφορική έχει μια σημαντική δυσκολία και ιδιομορφία. Αν η λέξη πληροφορική έχει ένα αρκετά σαφές, έστω για τους ειδικούς, περιεχόμενο , δεν συμβαίνει το ίδιο με την λέξη “Εκκλησία”. Η τελευταία έχει μια πολυσημία, η οποία με υποχρεώνει να μην μπορώ να παρουσιάσω όλες τις πτυχές του θέματος και επομένως θα αρκεσθώ να σε κάποιες που μου φαίνονται ενδιαφέρουσες και σημαντικές.
1. Ο αντιτεχνολογικός παράγων.
Άσχετα με το πως θα ορίσουμε την έννοια της Εκκλησίας, χωρίς αμφιβολία υπάρχει ένα πολυποίκιλο σύνολο ανθρώπων που με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, συνδέονται μαζί της και που συνιστούν το σύνολο των σχετιζομένων με την Εκκλησία πιστών. Για την συντριπτική πλειοψηφία αυτών των ανθρώπων, ένας ας πούμε μοναχός, που μαγειρεύει το φαγητό του σε πήλινο τσουκάλι, κρεμασμένο πάνω από μια φωτιά που καίει με ξύλα μέσα σε ένα καπνισμένο και σκοτεινό δωμάτιο, ο μοναχός αυτός είναι πολύ πιο εύκολα αποδεκτός ως άγιος, από έναν άλλο μοναχό που μαγειρεύει το φαγητό του σε μια σύγχρονη ηλεκτρική κουζίνα μέσα σε ανοξείδωτο σκεύος.
Αυτό το απλό παράδειγμα, καθώς και πολλά άλλα, φανερώνουν την ύπαρξη ενός ισχυρότατου αντιτεχνολογικού παράγοντα, που αποτελεί σημαντικό ή και πολλές φορές κεντρικό στοιχείο της θρησκευτικότητας των ανθρώπων. Ο παράγων αυτός έχει ισχυρές διασυνδέσεις με ένα άλλο παράγοντα, αυτόν του αντιδυτικισμού. Αυτοί οι δύο παράγοντες έχουν βαθιές ιστορικές, πολιτικές, οικονομικές και πολιτιστικές ρίζες στον τόπο μας. Βέβαια δεν είναι του παρόντος μια περαιτέρω ενασχόληση με τις διασυνδέσεις αυτές.
Ο αντιτεχνολογικός αυτός παράγων προκαλεί κλυδωνισμούς, συγκρούσεις και μακριές συζητήσεις κάθε φορά που εμφανίζεται στον κοινωνικό μας χώρο μια τεχνολογική καινοτομία. Ας θυμηθούμε την αντίδραση του Παπουλάκου απέναντι στο ατμόπλοιο του Στόλου, όταν αυτό εμφανίσθηκε στον κόλπο της Καλαμάτας, μέχρι και τις ατέρμονες συζητήσεις στο Άγιο Όρος για τους δρόμους, τα αυτοκίνητα και το ηλεκτρικό ρεύμα, που ήταν στο προσκήνιο της επικαιρότητας πριν από 20 χρόνια. Εν τέλει αυτός ο παράγων είναι σε μεγάλο βαθμό και η γενεσιουργός αιτία και αυτής της εισήγησης.
Πράγματι όταν σκεπτόμαστε την Πληροφορική και την Εκκλησία, ένα κεντρικό ερώτημα που απασχολεί τον μέσο πιστό, είναι το αν υπάρχει περίπτωση να ξεπεταχτεί από την οθόνη του υπολογιστή κάποιο 666, κυριολεκτικά ή μεταφορικά, αν δηλαδή η πληροφορική έχει αντίχριστο χαρακτήρα, αν συνιστά απειλή εν τέλει για τους ευσεβείς χριστιανούς. Βέβαια 10 και περισσότερα χρόνια μετά από την είσοδο του υπολογιστή στην ζωή μας, οι φόβοι αυτοί έχουν σε μεγάλο βαθμό ξεπερασθεί, πλην όμως ξαναήρθαν στο προσκήνιο όταν εμφανίσθηκε το Ίντερνετ και οι διάφοροι προβληματισμοί που το συνοδεύουν.
Σήμερα η Εκκλησία και οι άνθρωποί της έχουν ενσωματώσει στην ζωή τους σε μεγάλο βαθμό την πληροφορική, χωρίς όμως στην πραγματικότητα να έχει ξεπερασθεί ο αντιτεχνολογικός παράγων, όσον αφορά ειδικά την πληροφορική. Είναι χαρακτηριστικό ότι πολλές φορές βρίσκομαι μπροστά στο, αφελές βέβαια, ερώτημα, γιατί ασχολείσαι με τους υπολογιστές, ενώ ποτέ δεν με ρώτησε κανείς, γιατί ασχολείσαι με τα αυτοκίνητα, αν και βέβαια είναι φανερό ότι κυκλοφορώ με αυτοκίνητο. Παρ’ όλα αυτά η Πληροφορική με όσα αυτή προσφέρει είναι τόσο ελκυστική ώστε δεν είναι καθόλου λίγοι οι θρησκευόμενοι που ξεπερνούν τις αναστολές τους και την ενσωματώνουν στην ζωή τους. Εν τούτοις και πάλι για τον μέσο πιστό, ένας ας πούμε μοναχός που εργάζεται με κάποιον υπολογιστή, δεν μπορεί να ανταποκριθεί στο πρότυπο του αγίου, στον βαθμό που ανταποκρίνεται ένας μοναχός που έχει ως εργόχειρο, ας πούμε τον κήπο. Και αντίστοιχα ένα Μοναστήρι που θέλει να μένει παραδοσιακό, δεν θα εγκαταστήσει υπολογιστές, ή αν το κάνει θα το κάνει στα κρυφά, για να μην σκανδαλίσει.
Το πρόβλημα είναι υπαρκτό με την έννοια ότι πράγματι υπάρχει πρόβλημα. Η Πληροφορική βάζει το μαχαίρι στο κόκαλο. Βλέπουμε π.χ. σήμερα, ότι στο Άγιο Όρος, μέρη που για δεκαετίες αντιστάθηκαν στην έλευση του ηλεκτρικού ρεύματος, να αποκτούν γεννήτριες ή φωτοβολταϊκά στοιχεία, μόνο και μόνο για να λειτουργήσει κάποιος ηλεκτρονικός υπολογιστής. Τι λοιπόν συμβαίνει;
Το θέμα νομίζω ότι έχει τουλάχιστον δύο όψεις. Ο αντιτεχνολογικός παράγων που υπάρχει στον μέσο θρησκευόμενο, τολμώ να πω, όλων των θρησκειών και όλων των θρησκευτικών αποχρώσεων, έχει να κάνει με την απώλεια του εσωτερικού περιεχομένου της όποιας πίστης του, και για να μιλήσω για τον εκκλησιαστικό χώρο, έχει να κάνει με την απώλεια της παρουσίας και εμπειρίας του Αγίου Πνεύματος. Όταν η σχέση του ανθρώπου με τον Θεό παύει να τρέφεται και να μαρτυριέται ζωντανά από το Άγιο Πνεύμα, τότε ο άνθρωπος αναζητά σημεία αυτοεπιβεβαίωσης σε εξωτερικά στοιχεία, άλλα πέρα του Πνεύματος του Θεού.
Ένας τέτοιος άνθρωπος κρίνει την πνευματικότητά του αλλά και την πνευματικότητα των άλλων με ανάλογα εξωτερικά και μετρητά στοιχεία. Π.χ. το μαγείρεμα σε φωτιά με ξύλα και τσουκάλι φαντάζει πιο πνευματικό από το μαγείρεμα σε ηλεκτρική κουζίνα και ανοξείδωτο σκεύος.
Δεν θα μπορούσε όμως κανείς να ισχυρισθεί το ίδιο, ή τουλάχιστον στο ίδιο βαθμό, για τον αντιτεχνολογικό παράγοντα που είναι αρκετές φορές εμφανής σε ανθρώπους που όντως βιώνουν ζωντανά την παρουσία του Αγίου Πνεύματος. Η κατανόηση και σωστή αξιολόγηση του γεγονότος αυτού, απαιτεί μια περαιτέρω εμβάθυνση.
Αρχικά θέλω να διατυπώσω δύο παρατηρήσεις, έτσι ώστε να βοηθηθούμε και να καταλάβουμε τι συμβαίνει. Πρώτα η έλευση της Χάριτος του Αγίου Πνεύματος, δεν σημαίνει την αυτόματη μετατροπή του ανθρώπου, σε είδος υπερανθρώπου. Ή να το πω αλλιώς, η ανθρώπινη ψυχοσωματική υποδομή ενός αγιασμένου ανθρώπου, δεν ξεπερνά λόγω της ελεύσεως του Αγίου Πνεύματος, τα όριά της. Αν αυτό δεν συνέβη με την ανθρώπινη φύση του Χριστού, κατά μείζονα λόγο δεν συμβαίνει με την φύση των Αγίων. Και δεύτερον, η εν Χριστώ ανάπτυξη και η έλευση του Αγίου Πνεύματος καθώς και η διατήρησή του, σε γενικές γραμμές απαιτεί για τον άνθρωπο ένα σταθερό και με λίγα εξωτερικά ερεθίσματα περιβάλλον.
Για ανθρώπους λοιπόν που έζησαν κάποιες δεκαετίες της ζωής τους σε ένα σταθερό και μη τεχνολογικό περιβάλλον, η κάθε τεχνολογική καινοτομία αποτελεί όντως πραγματικό εμπόδιο αλλά και κίνδυνο για την πνευματική τους εν Χριστώ υπόσταση. Το πρόβλημα της ύπαρξης αυτού του αντιτεχνολογικού παράγοντα σε παλαιούς αλλά και νεότερους πνευματικούς ανθρώπους, λοιπόν, στην βάση του δεν είναι θεολογικό, αλλά ασκητικό, και όπως κάθε ασκητικό πρόβλημα, είναι άμεσα συναρτημένο με την ανθρώπινη ψυχοσωματική υποδομή του κάθε προσώπου.
Μετά από τις σκέψεις που αναπτύξαμε, είναι αρκετά φανερό ότι η Πληροφορική ως η έσχατη τεχνολογική καινοτομία, απαιτεί πολύ μεγάλη σοβαρότητα εκ μέρους των θρησκευόμενων ανθρώπων. Η καταξίωσή της όμως μόνο εκ της χρησιμότητάς της, όχι μόνο δεν αρκεί, αλλά μπορεί να οδηγήσει στον πλήρη αποσυντονισμό του ανθρώπου και ειδικότερα του χριστιανού ανθρώπου, και να γίνει όντως η πληροφορική, η ταφόπετρα της πνευματικής ζωής.
Ίσως μερικοί άνθρωποι, δεν ξέρω βέβαια αν υπάρχουν τέτοιοι, να μπορούν να ζήσουν σε ένα μη τεχνολογικό περιβάλλον. Για τους υπολοίπους όμως η Πληροφορική και γενικότερα η τεχνολογία, δεν μπορεί να υποστεί εξορκισμό. Απαιτεί μια πολύ υπεύθυνη, θετική και δημιουργική αντιμετώπιση και για ένα χριστιανό δεν μπορεί παρά να είναι ένας έντονος εν Χριστώ, Αγιοπνευματικός προσανατολισμός της ζωής του.
Αυτό δεν είναι τόσο δύσκολο όσο ακούγεται. Οι ίδιοι λόγοι που δυσκολεύουν ένα άνθρωπο που μεγάλωσε σε μη τεχνολογική κοινωνία, διευκολύνουν αυτόν που μεγαλώνει σε μια τεχνολογική κοινωνία. Η ανθρώπινη υποδομή δεν μπορεί να εμποδίσει την ενέργεια του Αγίου Πνεύματος, μια τέτοια σκέψη είναι ίσως βλασφημία κατά του Αγίου Πνεύματος. Επίσης ένας άνθρωπος που έχει προσαρμοσθεί θετικά και δημιουργικά στην μεταβλητότητα της τεχνολογικής κοινωνίας, δεν αισθάνεται στον ίδιο βαθμό την μεταβλητότητα αυτή ως εμπόδιο στην εν Χριστώ πνευματική του ανάπτυξη.
Είναι λοιπόν αρκετά φανερό ότι η επανάσταση της πληροφορικής και όλα όσα την συνοδεύουν, ωθεί την Εκκλησία σε ένα μεταίχμιο. Ή θα απολέσει ίσως οριστικά την βαθιά υπόστασής της, διατηρώντας ακέραιο μόνο το εξωτερικό της ένδυμα, ή θα ενεργοποιήσει την εν Χριστώ Αγιοπνευματική της ζωή. Στην πραγματικότητα κάποιοι, ίσως οι περισσότεροι, θα πλησιάσουν περισσότερο την πρώτη εκδοχή, άλλωστε αυτοί ήδη πορεύονται σε αυτόν τον δρόμο. Κάποιοι άλλοι οπωσδήποτε πολύ λιγότεροι, θα πλησιάσουν την δεύτερη εκδοχή. Και αυτοί ήδη πορεύονται τον δρόμο τους.
2. Η σύγχρονη πνευματική βία.
Στην συνέχεια, θα ήθελα να πω λίγες σκέψεις για το πως κανείς μπορεί να ενεργοποιήσει την εν Χριστώ ζωή, μέσα σε ένα τέτοιο τεχνολογικό περιβάλλον. Φυσικά δεν είναι δυνατόν να κάνω μια πλήρη ανάπτυξη του θέματος. Δύο μόνο σημεία θα ήθελα να θίξω, που όμως έχουν την δύναμη να κάνουν θαύματα.
Το πρώτο είναι ότι ο χριστιανός πρέπει να αντιδράσει με σθένος στην εξωστρέφεια και την ελαφρότητα του πολιτισμού μας. Πρέπει να στρέψει την προσοχή του στο εσωτερικό του, δηλαδή στις σκέψεις, στα αισθήματα και τις εσωτερικές παρορμήσεις του με πολύ προσοχή και συνέπεια. Αυτή η στροφή θα τον διδάξει να κάνει πολλές διακρίσεις μέσα στον εσωτερικό του κόσμο. Δηλαδή να αρχίσει να διακρίνει τα πάθη του, όχι μόνο ως ενεργούμενες αμαρτίες, αλλά ως υπαρξιακές καταστάσεις. Η αξιολόγηση των παθών, είναι ελπίζω αυτονόητο, δεν μπορεί να γίνεται σύμφωνα με το τι πιστεύει ο κόσμος ή η κοινωνία, αλλά σύμφωνα με την ασκητική εμπειρία της Εκκλησίας. Φυσικά ο σκοπός της εσωτερικής εργασίας δεν είναι να κάνουμε ψυχανάλυση, αλλά να αρχίσουμε σιγά σιγά να αντιστρατευόμαστε στις εμπαθείς κινήσεις της υπάρξεώς μας.
Το δεύτερο, είναι η αξιοποίηση ενός χαρακτηριστικού της ζωής μας, που από τους περισσοτέρους θεωρείται το σοβαρότερό της μειονέκτημα. Εννοώ την αξιοποίηση της πιεστικότητας της ζωής μας. Ο σημερινός άνθρωπος ζει υπό καθεστώς βίας. Ο Κύριος και οι Πατέρες, μας προτρέπουν να ασκούμε βία στον εαυτό μας. Είναι μια μοναδική δυνατότητα και ευκαιρία για τον σύγχρονο άνθρωπο, να μετατρέψει την πίεση που εξασκεί επάνω του η καθημερινή ζωή, σε ασκητική εν Χριστώ βία. Προς τούτο, δεν είναι απαραίτητο να αλλάξει η μορφή της ζωής του. Αυτό που μπορεί να αλλάξει, είναι ο τρόπος με τον οποίο βιώνει κανείς την ίδια εξωτερική κατάσταση.
Ο συνδυασμός αυτών των δύο, ας πούμε, μεθόδων μπορεί να αποτελέσει το έδαφος πάνω στο οποίο μπορεί να αναπτυχθεί μια θετική σχέση της Εκκλησίας με την Πληροφορική. Τα αντικείμενα αυτής της σχέσης είναι χωρίς αμφιβολία πολλά. Έχουν να κάνουν με την οργάνωση της καθημερινής δραστηριότητας του εκκλησιαστικού θεσμού, αλλά και με τις διάφορες πτυχές της ενοριακής ζωής. Πέρα από όλα αυτά, που ίσως άλλοι είναι πλέον αρμόδιοι από εμένα για να αναπτύξουν, υπάρχει ένα χαρακτηριστικό για το οποίο θα ήθελα να μιλήσω. Και αυτό είναι η δημιουργικότητα.
3. Η δημιουργικότητα.
Η δημιουργικότητα είναι ένα θεμελιώδες συστατικό της εν Χριστώ ζωής. Η προσευχή είναι μια κορυφαία της έκφραση. Πλην όμως για όλους εμάς τους αρχαρίους, η δημιουργικότητα δεν μπορεί να εκφραστεί και να καλλιεργηθεί μόνο ή κυρίως με την προσευχή. Πρέπει να εκφραστεί με άλλους τρόπους. Μια συνήθης αιτία αποτυχίας στην πνευματική ζωή είναι ακριβώς η έλλειψή της. Να το πω κάπως απλά, η ρουτίνα και η έλλειψη ενδιαφέροντος σκοτώνουν τον αρχάριο.
Η Πληροφορική λοιπόν, όπως είναι γνωστό, προσφέρει άπειρες δυνατότητες δημιουργικής και ενδιαφέρουσας απασχόλησης και μάλιστα την προσφέρει πρακτικά σε όλους, επειδή το κόστος των αναγκαίων επενδύσεων είναι πολύ μικρό. Μέσα από αυτό τό πρίσμα, ο χριστιανός έχει να κερδίσει πολλά από την πληροφορική επανάσταση. Είτε ως γονιός ή εκπαιδευτικός ή κληρικός που ενδιαφέρεται για τους άλλους, είτε ως άμεσα ενδιαφερόμενος. Πάντα με διάκριση και κρατώντας τις ισορροπίες, μπορεί να βρει ο αγωνιζόμενος χριστιανός στην πληροφορική σημαντική βοήθεια, ακόμα και σε εσωτερικό και υπαρξιακό επίπεδο, ακόμα και στα πλαίσια της εν Χριστώ πνευματικής ζωής.
4. Η πληροφορική μεταφυσική.
Τέλος θα ήθελα να αναφερθώ σε μια άλλη εντελώς διαφορετική διάσταση της σχέσης της Πληροφορικής και της Εκκλησίας. Μιλώντας γενικά και σχηματικά, μπορούμε να πούμε ότι στην σκέψη των περισσοτέρων ανθρώπων, ο χώρος δράσης της επιστήμης διαχωρίζεται σαφώς από τον χώρο δράσης της θρησκείας. Εν τούτοις, το διάφραγμα το οποίο χωρίζει τους δύο χώρους, την τελευταία δεκαετία, έχει υποστεί μεγάλες ρωγμές. Αυτό βέβαια δεν έχει γίνει αντιληπτό από τον μέσο άνθρωπο για λόγους καθαρά πρακτικούς.
Δεν αποκλείεται όμως η κατάρρευση αυτού του διαφράγματος να γίνει αισθητή στον μέσο άνθρωπο, κατά την διάρκεια της επόμενης δεκαετίας, εκτός από τον τομέα της βιοτεχνολογίας και στον τομέα της πληροφορικής. Και ακριβέστερα από τον συνδυασμό της τεχνητής νοημοσύνης, της τεχνολογίας των δικτύων, της κυβερνητικής και της φιλοσοφίας-θεωρίας της πληροφορίας. Στο πρώτο τεύχος του περιοδικού Θεός και Θρησκεία, υπάρχει ένα άρθρο με τίτλο: “Ψηφιακή Ανάσταση των Νεκρών, Η μεταφυσική στο διαδίκτυο.” Βέβαια στο άρθρο αυτό δεν λείπουν οι ανακρίβειες και οι υπερβολές, αλλά νομίζω ότι ο συγγραφέας κατά κύριο λόγο, ήθελε να δείξει μια άγνωστη στους πολλούς κατεύθυνση που ακολουθεί η έρευνα, αλλά και η σύγχρονη φιλοσοφική σκέψη, ακριβώς πάνω στους προαναφερθέντες τομείς.
Στο άρθρο αυτό θίγονται πάρα πολλά θέματα, αυτό όμως που θα προκαλέσει ίσως περισσότερο έναν θρησκευόμενο, είναι η αξίωση ότι το διαδίκτυο είναι ένας υπερνούς, δηλαδή μια μορφή νοημοσύνης ανώτερης και από την ανθρώπινη και ότι η Ανάσταση των νεκρών είναι η μετάπτωση σε ένα ανώτερο λειτουργικό σύστημα, ας το πω λίγο απλοϊκά και προκλητικά, σε μια ανώτερη έκδοση των Windows. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι πρόκειται για υπερβολές. Δεν είναι όμως όλα υπερβολικά, όπως είναι εντελώς χειροπιαστό το γεγονός ότι αυτόν τον Μάιο διατίθεται στην αγορά προς πώληση, η πρώτη πατενταρισμένη συσκευή που έχει την ικανότητα να ανιχνεύει, χωρίς καμία απολύτως υλική διασύνδεση, τις προθέσεις του χρήστη και να τις μετατρέπει σε συγκεκριμένες ενέργειες. Windows. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι πρόκειται για υπερβολές. Δεν είναι όμως όλα υπερβολικά, όπως είναι εντελώς χειροπιαστό το γεγονός ότι αυτόν τον Μάιο διατίθεται στην αγορά προς πώληση, η πρώτη πατενταρισμένη συσκευή που έχει την ικανότητα να ανιχνεύει, χωρίς καμία απολύτως υλική διασύνδεση, τις προθέσεις του χρήστη και να τις μετατρέπει σε συγκεκριμένες ενέργειες.(βλ. http://http://www.princeton.edu/~pear/) και http://www.mindsonginc.com/ )
Κανείς στην πραγματικότητα δεν μπορεί να προβλέψει την εξέλιξη στα επόμενα χρόνια. Πλην ίσως είναι ήδη πολύ σαφές ότι ισχύει η άποψη που διατύπωσα ήδη πριν 3 χρόνια, ξεκινώντας από διαφορετικές αφετηρίες, ότι ο κυβερνοχώρος έχει οντολογικό περιεχόμενο και μάλιστα ότι είναι μια κλασματική διάσταση του είναι. Η ανάπτυξη της τεχνολογίας σε αυτήν την διάσταση, είναι πολύ πιθανό να μας κάνει να αισθανθούμε πολύ άσχημα, όσον αφορά την τρέχουσα μεταφυσική κατανόηση που έχουμε για τον άνθρωπο. Οπωσδήποτε τους περισσότερους από εμάς θα μας κάνει να αναδιπλωθούμε, ίσως ακόμα και να καταραστούμε την ώρα που εμφανίσθηκε ο πρώτος υπολογιστής.
Όμως η ιστορία μας ως Εκκλησία, δεν μας διδάσκει την αναδίπλωση απέναντι στις προκλήσεις και αμφισβητήσεις της κάθε εποχής. Μάλλον αυτό που βλέπουμε στα χρόνια των Πατέρων, είναι η εκδίπλωση και ανάπτυξη της θεολογίας και της εκκλησιαστικής ζωής, έτσι ώστε να αφομοιώνονται τα νέα δεδομένα. Υπάρχει λοιπόν μια μικρή ελπίδα να συμβεί και πάλιν κάτι ανάλογο. Η αρχαία ιστορία μας λέει ότι πάντα έτσι γινόταν, η σύγχρονη όμως ιστορία μας γεμίζει με πιο απαισιόδοξες σκέψεις.
Δεν μπορώ να κρύψω την αγωνία μου μπροστά στην σταδιακή κατάρρευση του διαφράγματος που προανέφερα, αγωνία που έχει να κάνει, κυρίως για το ποια θα είναι η αντίδραση των ανθρώπων της Εκκλησίας. Νομίζω ότι μία μπορεί να είναι η σωστή αντίδραση, να δώσουμε άμεση προτεραιότητα στο να είμαστε όντως αυτό που λέμε ότι είμαστε, η εν Αγίω Πνεύματι Εκκλησία του Χριστού. Τότε το Άγιο Πνεύμα, θα μας εμπνεύσει να αναπτύξουμε την Θεολογία της Εκκλησίας και να αφομοιώσουμε τα νέα δεδομένα .
Αρσένιος Μέσκος
ΑΡΧΙΚΗ ΣΕΛΙΔΑ
 |
ΙΝΤΕΡΝΕΤ |